آیا ارتباطات اینترنتی، تعهد اجتماعی، مشارکت و تماس بین فردی را افزایش،کاهش یا تکمیل میسازد؟
مدرک و دلیلمان حاصل بررسیهای به عمل آمده درخصوص211/39 بازدید کننده وب سایت انجمن جغرافیای ملی، یکی از اولین بررسیهای وب در مقیاس وسیع میباشد.حاصل بررسی فوق، حاکی از این بودکه تأثیر متقابل افراد آنلاین ارتباط رودررو وتلفنی شان را، بدون افزایش،یاکاهش آن، تکمیل میسازد. با این وجود تأثیرات اینترنت منحصراً مثبت نمیباشد.افراطی‌ترین کاربران اینترنت کمتر به جامعه آنلاین پایبند میباشند.با در نظر گرفتن موارد فوق الذکر، دلیل و مدرک ما متضمن این موضوع است که اینترنت ازهنگامیکه باجریان وامور زندگی روزمره عجین گشته،به صورت پدیده ای متعارف معرفی شده است.
بررسی تأثیرات اینترنت بر سرمایه اجتماعی
اینکه چگونه اینترنت برسرمایه اجتماعی تأثیرمی‌گذارد،نه مساله‌ای جزیی و نه نامفهوم میباشد. رابرت پوتنام(5) از دهه سال 1996 نرخ نزولی را در مشارکت مدنی آمریکایی ثبت نموده است. این کاهش،توانایی تحلیل رفته شهروندان را در راستای تبیین و سازماندهی نیاز به حکومت مناسب و جنبشی به دور از زندگی اجتماعی را دربرگرفته و احساس بیگانگی روانشناختی را افزایش میدهد.
مدرک و دلیل پوتنام انواعی از سرمایه اجتماعی به شرح ذیل را در بر می‌گیرد:
الف)سرمایه شبکه‌ایی: برقراری رابطه با دوستان،همسایگان،خویشاوندان وهمکارانی که تبادل کالاها وخدمات، اطلاعات و مفهومی از تعلق را به طور چشمگیر تأمین مینماید. ولمن، فرانک
ب) سرمایه اشتراکی: مشارکت در سیاست و سازمانهای خیریه که فرصتهایی را برای مردم در راستای تعهد به ایجاد دستاوردهای مشترک، و نیل به بیان نیازها و تمایلاتشان فراهم مینماید.
ج) تعهد اجتماعی: تعهد اجتماعی نیز سرمایه اجتماعی است که فراتر از رسیدگی و بحث کردن از احساسات تأثیر متقابل بین فردی و مشارکت سازمانی است.هنگامی که افراد از نگرش و طرز فکر بنیادین و احساس مسؤولیت و تعلق خاطر نسبت به جامعه برخوردار باشند- به طور مؤثرتر و با رغبت بیشتری سرمایه اجتماعی‌اشان را به جریان در خواهند آورد.
بدین ترتیب،جبنشی در روابط اجتماعی ازمکانهای عمومی گرفته تاخانه‌های شخصی در پیش است. اگر مردم در عوض رفتن به رستوران در خانه‌هایشان بمانند،از این رو احتمالا به استفاده از اینترنت جهت سفارش غذا روی خواهند آورد.
علاوه براین میتوانندبه گفتگوی اینترنتی؛ارسال نامه الکترونی(ایمیل)؛بحث باگروه‌هایی نظیر «گروه‌های خبری» بپردازند.توسعه سریع اینترنت، امید بزرگی برای خلق اجتماع با درنظرگرفتن این موضوع که بیش از نیمی ازآمریکاییها (56درصد) تا سال 2000 به اینترنت دسترسی خواهندداشت، بوده است.
اگرچه بحث درخصوص نفوذ و تأثیر اینترنت برسرمایه اجتماعی درجریان بوده است، الگوی واضح و شفافی تاکنون استنتاج نگردیده است.تا این اواخر،بیشتر مباحثات بدون داده‌های سیستماتیک انجام پذیرفته است.
آرامانگرایان مدعی میباشند که اینترنت راه‌های بهتری از ارتباط را ارائه مینماید.
درحالیکه غیرآرمانگرایان خاطرنشان می‌سازند که اینترنت افراد را از خانواده‌ها و اجتماعاتشان باز می‌دارد.
از زمانیکه اینترنت در زندگی افراد آمریکای شمالی رخنه کرده است، تحلیل گرایان مجبور به بررسی اینترنت به عنوان پدیده ای متعلق به یک جهان خارجی به منظور درک این موضوع شده‌اند که چگونه اینترنت با پیچیدگی و دشواری زندگی روزمره عجین گشته است. ما با طرح یک سؤال و آن اینکه آیا اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش،کاهش یا تکمیل میسازد، وارد بحث شده و استفاده اینترنتی افراد را در بافت جامع‌تری از ارتباط رودررو و تلفنی‌شان بررسی می‌نماییم.مدرک و دلیل برای بحث‌امان برگرفته از بررسی وب در مقیاس بزرگتری از بازدیدکنندگان وب سایب انجمن جغرافیای ملی است.
آیا اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش میدهد؟
برانگیختگی و هیجان اولیه و مستمرـ درخصوص اینترنت، این پدیده را به عنوان عامل انگیزش تغییر مثبت در زندگی افراد بواسطه ایجاد فرمهای جدیدی از کنش متقابل آن لاین و افزایش دهنده روابط خارج خط تداعی نموده است.اینترنت، به اصلاح جامعه به واسطه بوجود آوردن و مهیا نمودن مکان ملاقاتی برای افراد با علایق مشترک و مواجه با محدودیتهای زمانی و مکانی، مبادرت خواهد نمود. جوامع آنلاین، گفتمان دموکراتیک و آزاد را گسترش خواهد داد،دیدگاه‌های چندگانه را مجاز دانسته، و کنش گروهی را به جریان درخواهد آورد .
اگرچه گزارشات اخیر برساختار جوامع مجازی آن لاین تمرکز نموده است (Rheingold 1993)، بدیهی است که بیشترروابطی که در فضای سایبر(فضای مجازی) شکل گرفته در فضای فیزیکی تداوم یافته و منتج به فرمهای جدیدی ازجامعه میگردد که باترکیبی ازکنشهای متقابل داخل وخارج خط مشخص وقابل توصیف است
علاوه براین، کنشهای متقابل آن لاین، شکافهای ارتباطی میان ملاقاتهای رودررو را افزایش میدهد. از اینرو اینترنت تمایل به برقراری روابط وارتباطات غیرمحلی را بواسطه ماشین‌ها، هواپیماها، تلفن‌ها و درحال حاضر شبکه‌های کامپیوتری افزایش میدهد.
گواینکه پدیده درحال توسعه گسترده جهانی درآمریکای شمالی رایجتر ومتداولتر است، آمریکاییهایی که گاهی اوقات به دوردست نقل مکان می‌نمایند؛ و یا بواسطه مسافت از خانواده، دوستان، همسایگان قدیمی و همکاران جدا گشته‌اند؛ با بسیاری از دوستان و خویشاوندان در موطن خود ارتباط برقرار می‌نمایند. به آن دسته از افرادی که به اینترنت به عنوان ایفاگر نقش اصلی در زندگی روزمره می‌نگرند خاطرنشان میگردد که این پدیده، ارتباطات خارج خط وآن لاین را افزایش میدهد.
در این دیدگاه ، نه تنها اینترنت فرصتهایی را در راستای تماس دوستان و خویشان با هزینه کمتر ارائه مینماید، بلکه ارتباط رودرروی تلفنی را در زمانی که اعضاء شبکه از نیازهای یکدیگر مطلع گشتند، افزایش داده و روابطشان را بواسطه تماس هرچه بیشتر تقویت می نماید.
به کمک چنین پدیده ای افراد می توانند آهنگ‌ها، تصاویر و …… را مبادله نموده و به تعیین قرار ملاقات و تماسهای تلفنی به یکدیگر درآن لاین مبادرت نمایند.به کمک اینترنت همچنین میتوان با تسهیل جریان اطلاعات در ملاقاتهای رودررو و ترتیب دادن این ملاقاتها میان افراد، مشارکت سازمانی را افزایش داد. کثرت اطلاعات موجود در وب و سهولت استفاده از موتورهای جستجوگر و لینک‌های اطلاعاتی در راستای معرفی و ارائه اطلاعات متناسب با علائق فرد،ملحق شدن و مشارکت کاربران جدید در تشکیلات و سازمانهای خویشاوندی را امکان پذیر می سازد ازاین رو، اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش دهد، در نتیجه استفاده بیش از حد از این پدیده باید بواسطه تماس خارج خط بین فردی، با مشارکت سازمانی و تعهد اجتماعی بیشتر توأم شده باشد.
آیا اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش میدهد؟
دیدگاه دوم خاطر نشان میسازد که اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش میدهد.اینترنت ممکن است افراد را از کنشهای حقیقی افراد در بطن جامعه منحرف نماید چرا که کنشهای متقابل آن لاین بطور تفکیک ناپذیری کم ارزش تر از کنشهای متقابل رودررو وحتی تماسهای تلفنی میباشد.
در روابط آن لاین،احتمال و امکان افزایش و انسجام دوستی میان افراد ضعیف‌تر از روابط خارج خط می باشد. همانگونه که پوت من زمانی به ول من خاطر نشان نموده بود که، شما به منظور اندیشیدن در این خصوص که شبکه‌های فردی صرفاً به همان خوبی شبکه‌های خانگی میباشد، فردی خوشبین با چشمانی خیره می‌باشید.اینترنت ممکنست از نقطه نظر زمانی با دیگرفعالیتهای تغییرناپذیر24 ساعته شبانه روز در تعارض باشد.یافته‌های مختلفی درخصوص این که آیا صرف زمان آن لاین، افراد را از دیگر کنشهای متقابل در داخل و خارج از خانه باز می‌دارد، وجود دارد.
برخی محققین با این روند موافق و برخی دیگرنظیر مخالف این نظر میباشند.اینترنت میتواند توجه افراد را از محیط‌های فیزیکی بالافصل‌اشان در هنگامی که آن لاین میباشند، دور نماید. برخی از محققین، تأثیر اینترنت را با نفوذ تلویزیون بر عرصه زندگی بومیان آمریکای شمالی یکسان می‌دانند. تلویزیون نیز همانند اینترنت از تأثیرمشابهی برخوردار میباشد به نحوی که کنش متقابل اجتماعی خانوادگی و جنبش سیاسی یا اجتماعی خارج از خانه را کاهش میدهد
این در حالی است که تلویزیون سراسری تشابه مشخص و واضحی با اینترنتی که از نقطه‌نظر اجتماعی مؤثر میباشد ندارد. اینترنت ممکن است عامل بوجود آورنده استرسی باشد که افراد را نسبت به کنش متقابل با دیگران گریزان و افسرده سازد.
مطالعات اخیردر خصوص اینترنت نشان میدهد که از زمانی که کاربرد اینترنت افزایش یافته است، تماس اجتماعی خارج خط افراد کاهش یافته و افسردگی و انزوا افزایش یافته است.
اگرچه اینترنت روابط آنلاین ضعیفی را افزایش داده، در مقابل بطورهمزمان کنش های متقابل خارج خط قوی‌تری را کاهش داده است.
چگونه ممکن است اینترنت بیگانه باشد؟
دارندگان اینترنت خانگی اغلب فشارهای استرس و زمان را پس از استفاده کردن از کامپیوتر تجربه می‌نمایند.کاربران با تجربه ممکن است بهتر از عهده تکنیکها برآیند، اما استفاده پیچیده‌تر از اینترنت مشکلاتی را بوجود می‌آورد چراکه برنامه‌ها اغلب بنحوی تأثیر گذارده وزمان زیادی برای برطرف نمودن خطاهای کامپیوتری مورد نیاز میباشد.اینترنت افراد را بیشتر به یکدیگر نزدیک میسازد، خواه اینکه دریافت کننده این را بخواهد یا نخواهد.
تماس با افرادی که از بشاشیت کمتری برخوردار میباشند، ممکنست اطلاعات ناخواسته را بهمراه داشته و منتج به افسردگی و بیگانگی گردد.هرگونه استفاده‌ای از اینترنت، اجتماعی نیست.بخش وسیعی از فعالیت افراد، صرف اطلاعات وب محور و جستجوی اطلاعات یا پرداختن به برنامه های تفننی انفرادی میگردد.
علاوه براین،بسیاری ازفعالیت هایی اجتماعی آنلاین نظیر پست الکترونیک،غیرهمزمان بوده و بازخورد رضایت بخش را تا زمان دریافت، خواندن و پاسخگویی به پیغام و نهایتا دریافت پاسخ توسط فرستنده اصلی به تأخیر می‌اندازد.
کامپیوتر و اینترنت می‌توانند حد و مرز کار خانگی را برهم زند.افراد کار بیرون از خانه را به خانه آورده و مشغول به آن گردند و از اینرو از خانواده، دوستان و فعالیتهای دیگر باز می‌مانند .
اگر چه اینترنت میتواند کنشهای متقابل جهانی را تقویت نموده وگسترش دهد، افراد را در خانه نگاه داشته، نگاه آنان را به صفحات مانیتور خیره ساخته و کنشای متقابل محلی و برقراری ارتباط با همسایگان را به فراموشی می‌سپارد.روابط آن لاین ممکن است در بعد خود متجانس باشد، به نحویکه افراد اغلب در کنار پرداختن به یک علاقه خاص نظیر نمایشهای تلویزیونی و رادیویی و یا خرید اتوبیل بی‌ام دبلیو (BMW) تحول و شکل می‌گیرند که این خود، دیدگاه‌ها و دسترسی افراد به اطلاعات جدید را محدود میسازد.
اینترنت ممکن است تماس با آشنایان را به همان نسبت که در توازن میان روابط ضعیف و قوی انحراف بوجود می‌آورد، شدت بخشد
ارزش روابط ضعیف مشروط برتدارک اطلاعات جدید و دسترسی به جامعه‌ایی است که بواسطه تعهد، دوستی و تبادل منابعی نظیرحمایت احساسی مشخص و توصیف میگردد
از اینرو اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش دهد، کاربرد افراطی و بیش ازحد آن، بواسطه تماس آنلاین بین فردی، باید به مشارکت سیاسی و سازمانی و تعهد افراد به جامعه بصورت توأمان بیانجامد.
آیا اینترنت سرمایه اجتماعی را تکمیل میسازد؟
آنجا که مباحث تاثیرگذاری اینترنت در افزایش و کاهش سرمایه اجتماعی که چگونه افراد در قالب ارتباطات خارج خط بریکدیگر تأثیر می‌گذارند را از ریشه و اصل تغییرمی‌دهد، بحث تکمیل سرمایه اجتماعی توسط این فناوری جدید، نقش کمتری را در شکل دهی روابط اجتماعی ایفا می نماید.
این روند، اینترنت را که به بهترین وجه ممکن در بافت زندگی کلی شخص مستتر شده است را ارائه مینماید. از این رو، اینترنت در راستای تماسهای تلفنی و رودررو، اهداف و روشهای مضاعفی از ارتباط را تأمین و ارائه مینماید.بحث تکمیل سرمایه اجتماعی بواسطه اینترنت،حامل این پیشنهاد است که تأثیرات اینترنت برجامعه مهم و ضروری خواهد بود.
تحولات پی‌درپی و رو به تکامل فناوری، تغییر ودگرگونی بین فردی را از«خانه ای به خانه ی دیگر» و«شهر یا کشوری به شهر یا کشور دیگر»سبب گردیده و به تقویت شبکه ارتباطات «شخص با شخص»منجر میگردد.
اگرچه تماس رودرروی تلفنی تداوم دارد، اما بواسطه سهولت اینترنت در برقراری ارتباط میان افراد و سازمانهایی که با وجود پراکندگی جغرافیایی از علائق مشترک برخوردار می باشند،کامل میگردد. استفاده از اینترنت ممکن است برای حفظ روابط موجود سودمندتر از ایجاد روابط جدید باشد
اگر چنانچه اکثرکاربران هیچ علاقه‌ایی به پرداختن به چنین موضوعاتی نداشته باشند، ممکن نیست اینترنت به مشارکت سیاسی یا سازمانی منتج گردد.برای مثال،سیستم دهکده الکترونیکی بلکسبورگ (Blacksburg) تغییرات چشمگیری را در تماس بین فردی و مشارکت اجتماعی موجب نگردید
بطور مشابه، معرفی سیستمهای ارتباطی و اطلاعاتی پیشرفته به دنیای تجارت، آشکارا به خلق سرمایه اجتماعی منجر نگردیده است. از اینرو، اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را تکمیل سازد، بنابراین کاربرد اینترنت باید کنش متقابل خارج خط بین فردی را تکمیل ساخته و درعوض نباید برمشارکت سازمانی تأثیر گذارده و تعهدات گروهی را افزایش دهد.سطح مشارکت اینترنتی با فعالیت خارج خط کمتر و یا با فعالیت خارج خط بیشتر قابل پیوند نخواهد بود.
نگاهی اجمالی به مطالعه کاربران اینترنت
پژوهش و بررسی مربوط به انجمن جغرافیایی ملی
پژوهش و بررسی انجمن جغرافیایی ملی در وب سایت انجمن در دسترس بازدیدکنندگان قرار داده شده است.این وب سایت از طریق مجله National Geographic و منابع اطلاعاتی عمومی چندگانه تبلیغ شده است.اگرچه بررسی بعمل آمده بین‌المللی میباشد در این جا 211/39 بازدید کننده آمریکای شمالی را که 839/34 نفر آمریکایی و372/4 نفر کانادایی میباشند را مدنظر قرار می‌دهیم. اگرچه این یک نمونه اتفاقی و تصادفی نمیباشد، اما در مقایسه با بررسی اجتماعی عمومی سال 1993 و 1996 این اجازه را به ما میدهد که ماهیت تعصب انتخاب کالا توسط مشتری را مدنظر قرار دهیم
در این جا آن دسته از افرادی را که برای اولین بار هنگامی که بررسی و پژوهش را تکمیل می‌نمایند با اینترنت مواجه می‌گردند را به حساب نمی‌آوریم.از این رو این پژوهش تجزیه و تحلیلی از سرمایه اجتماعی بازدیدکنندگان اینترنت از سایت National Geographic (جغرافیای ملی) میباشد.
افرادی که آنلاین میباشند چه کاری انجام میدهند؟
مشارکت کنندگان در پژوهش جغرافیای ملی جمعیتی از “Newbies” نمی‌باشند بیش از نیمی از آنها (58 درصد) به مدت حداقل سه سال در زمان انجام پژوهش آن لاین بوده‌اند در حالیکه تنها 11 درصد برای مدتی کمتر از شش ماه آن لاین بوده‌اند.عمده‌ترین فعالیت اجتماعی آنان اینست که ایمیل‌ها(پست الکترونیک) را در نرخ میانگین از 270 روز در سال مبادله نموده‌اند.
فعالیتهای اجتماعی دیگر شامل شرکت در چت (25 روز از سال)، انجام بازیهای چند کاربر (11 روز از سال) و بازدید از محیط‌های ایفای نقش آن لاین(7 روز در سال) میباشد.
با این وجود فعالیتهایی که از جنبه اجتماعی کمتری برخوردار میباشد وجود دارد:
اینترنت گردی(154 روز از سال)؛ جستجو برای اخبار، کتابخانه‌های دیجیتالی و مجلات (124 روز از سال)؛ دریافت آگهی‌ها (105 روز از سال)؛ و خرید (8 روز از سال).
پژوهش به عمل آمده حاوی مواردی میباشد که طی آن شرکت کنندگان نسبت به استفاده اینترنتی‌اشان پاسخ‌های مختلفی را بیان نمودند.برای هر موردی شرکت کنندگان می‌توانستند پاسخ دهند : «1. به ندرت 2. ماهانه 3. هفتگی 4. چند باردر هفته 5. روزانه
تجزیه و تحلیل موارد مذکور دو جنبه متمایز استفاده از اینترنت را مشخص ساخت:
همزمانی و غیرهمزمانی.
در عوض استفاده از رتبه‌های فاکتور در راستای ایجاد معیارها، بطور مضاعف موارد را در جهت ایجاد معیار همزمانی و غیرهمزمانی با رتبه‌های بالایی که حاکی از بیشترین فعالین اینترنتی میباشد، ترکیب نمودیم. معیار همزمانی یعنی کنش متقابل همزمان میان دو یا چند کاربرد میباشد و سه مورد را در برمی‌گیرد. فعالیتهای همزمان بالطبع دربرگیرنده فعالیتهای اجتماعی میباشد که حداقل شامل دو فردی میگردد که بطور همزمان بریکدیگر اثر متقابل دارند.در مقابل، معیار غیرهمزمانی یعنی فعالیتهای متنوع از جمله ایمیل و جستجوی اطلاعات.ارتباط غیرهمزمانی کنش متقابل را تسهیل بخشیده و بدون نیاز به دسترسی همزمان هر دو طرف مقابل،مبادلات پیام یک نفر به چند نفررا میسر میسازد. ایمیل غیرهمزمانی رایج‌ترین و پرکاربردترین فعالیت اینترنتی میباشد.
چه کسی به فعالیت اینترنتی می‌پردازد؟
مدت زمانی را که به اینترنت اختصاص می‌دهیم بطور بنیادین مشخص میسازد که چگونه ـ و تا چه اندازه ـ اینترنت بطور همزمانی و غیرهمزمانی بکار رفته است.در مقابل، تأثیرات شاخصهای جمعیت شناختی اگر نگوییم که هرگز مشهود نیست باید بگوییم که به ندرت مشهود میباشد.
تعداد ماه‌هایی را که افراد آن لاین بوده‌اند تنها شاخص قابل مفهوم میزان فعالیت اینترنتی غیرهمزمانی میباشد.احتمالاً دو دلیل برای انجمن وجود دارد.
اول اینکه، آن دسته از افرادی که برای مدتی طولانی آن لاین بوده‌اند ممکن است علاقمندان و شیفتگان اینترنت باشند.
دوم اینکه، استفاده طولانی از اینترنت کاربران اینترنتی را با تجربه ساخته و مناسب‌ترین افراد برای استفاده آن میباشند.
وضعیت و موقعیت فعالیتهای اینترنتی همزمان مشابه و یکسان با وضعیت فعالیتهای اینترنتی غیر همزمان میباشد.تأثیر طول زمان آن لاین فعالیت همزمانی چشمگیر و قابل توجه میباشد اما کمتر از فعالیت غیرهمزمانی میباشد. شاخصهای جمعیت شناختی به نحو قابل ملاحظه‌ایی با فعالیت همزمانی نظیر چت مرتبط نمیباشد.
استثنائات منحصر به فرد آن دسته از استثنائاتی میباشد که افراد بدون مدرک دانشگاهی به فعالیتهای آن لاین همزمانی می‌پردازند و افراد برخوردار از مدرکی پایین تر از مدرک دیپلم متوسطه مبادرت به انجام بازیهای چند کاربره آن لاین می‌نمایند.علاوه بر آن،کاربران جدید اینترنت به احتمال قوی به دنبال انجام بازیهای چند کاربره و چت آن لاین میباشند.
رابطه ای میان شاخصهای جمعیت شناختی و فعالیتهای اینترنتی با یافته‌های جدید وجود دارد مبنی بر اینکه شکاف دیجیتالی در حال کاهش است.در این شاخص مردان سفیدپوست تحصیل کرده ثروتمند از تفوق و برتری برخوردار نبودند. بارزترین نتیجه، نتیجه رفتاری افرادی است که به مدت طولانی در وب بوده و به متنوع‌ترین فعالیتهای اینترنتی می‌پردازند.
سرمایه اجتماعی در عصر اینترنت
سرمایه شبکه‌ایی
بازدید کنندگان سایت جغرافیای ملی با بکارگیری اینترنت غالباً از تلفن (40 درصد) درجهت برقراری تماس با خویشان و دوستانی که به لحاظ اجتماعی نزدیک میباشند، استفاده می‌نمایند و تماس خود را از طریق ایمیل (32 درصد)، ملاقاتهای رودررو (23 درصد) و به مقدار اندکی با ارسال نامه (4 درصد) دنبال می‌نمایند.
Wellman, carrington, Hall توازن بیشتری را میان کاربرد تلفن و ملاقات رودرور در مطالعات اولیه خودشان ارائه نمودند، اگرچه این داده‌ها صرفاً مربوط به افراد 20 سال و بالای 20 سال با بالاترین میزان روابط میباشد.
همچون روزهای قبل از اینترنت (1992 Fischer) ، افراد تقریباً با محبت بیشتری ارتباط برقرار می‌نمایند (46 درصد) به همان صورتی که با دوستان خود ارتباط برقرار میکنند (54 درصد).
حتی پس از آنکه مسافرت های هوایی، بزرگراه‌ها و خطوط تلفن راه دور گسترش یافته است و همیشه الزام به ارتباط وجود دارد، با فاصله چه باید کرد؟
انتظارامان بر این خواهد بود که از آن جایی که ایمیل غیرهمزمانی میباشد و هزینه آن با فاصله افزایش نمی‌یابد، کاربرد آن الزامات فاصله تماس را کاهش خواهد داد.
اما آیا اینترنت همچنین بر ارتباط اعضای شبکه که نزدیک به یکدیگر زندگی میکنند،تأثیر می‌گذارد؟
حتی در عصر اینترنت،فاصله هنوز هم ارتباط را در تنگنا قرار میدهد.بیشترین تماس،تماس با دوستان و خویشانی میباشند که در نزدیکی هم زندگی می‌نمایند(در حدود 50 کیلومتر).تلفن مورد استفاده‌ترین ابزار برقراری تماس میان اعضاء شبکه که در نزدیکی هم زندگی میکنند میباشد.
در52 درصد از کل تماس با خویشان نزدیک و در 29 درصد از کل تماس با دوستان نزدیک تلفن بکار رفته است. در مقابل، ایمیل برای آن دسته از اعضای شبکه که بیشترین فاصله را باهم دارند در اغلب اوقات مورد استفاده قرار گرفته است (در فاصله بیش از 50 کیلومتر زندگی می‌نمایند).
ایمیل در 48 درصد از کل تماس با خویشانی که نزدیک میباشند و در60 درصد از کل تماس با دوستانی که در دور دست میباشند، بکار گرفته شده است. ایمیل بویژه برای برقراری ارتباط با افرادی که کاملاً دور میباشند مفید و سودمند میباشد چرا که از نرخ ماهیانه کمتر، هزینه‌های رایگان مربوط به فاصله برخوردار بوده و به راحتی میتوان پیام‌ها را به افرادی که در مناطق مختلف زندگی می‌نمایند، ارسال داشت. فاصله بر خویشاوندی کمتر از دوستی تأثیر می‌گذارد، الگو و خصوصیتی که از عصر تلفن تداوم داشته است
خویشان معمولاً بیشتر در سیستمهای اجتماعی بهم می‌پیوندند که از تماس میان اعضای شبکه حمایت بعمل آورند.
ایمیل به فرم‌ها و روشهای دیگری از ارتباط با خویشان اضافه میگردد و علاوه بر آن بر تعدد تماسهای تلفنی یا رودررو با آنها تأثیر می‌گذارد. مردم از ایمیل اغلب برای برقراری تماس با دوستانی که در نزدیکی آنها زندگی میکنند تا با دوستانی که در فاصله دور از آنها زندگی می‌نمایند استفاده میکنند.(نسبت = 4/1).
دوستان نزدیک سه برابر آنهایی که در دور دست میباشند، ارتباط برقرار نموده‌اند (نسبت = 9/2)؛
خویشان نزدیک دوبرابر آنهایی که در دور دست میباشند ارتباط برقرار نموده‌اند (نسبت = 9/1).
تماس دوستانه نسبت به تماس خویشاوندی محلی‌تر میباشد.
به لحاظ جمعیت شناختی در میان دوستانی که نسبت به هم نزدیک میباشند در مقایسه با دوستانی که نسبت به هم دور میباشند دیدارها هشت برابر بیشتر اتفاق می‌افتد و تماس تلفنی درمیان دوستانی که نزدیک به هم هستند درقیاس با دوستانی که ازهم دور میباشند پنج برابر بیشتر میباشد. (نسبت = 2/5).
کاربرد اینترنت،روشهای دیگر ارتباط را نه افزایش و نه کاهش میدهد.نه تعداد فعالیتهای اینترنتی همزمانی و نه تعدد فعالیتهای اینترنتی غیرهمزمانی با تعدد و تکرار فرمهای دیگر تماس مرتبط نمیباشد. استفاده مکرر از اینترنت با تکرار تماس بیشتر با دوستان و خویشاوندان آن هم در نزدیکی و در فاصله دور از آنها مرتبط میباشد چرا که استفاده اینترنت تماس تلفنی و رودرور را تکمیل میسازد. مردم هنوزهم به ملاقات و تماس تلفنی ادامه میدهند، اما در کنار آنها به ارسال ایمیل نیز مبادرت می‌نمایند. این روند خاطر نشان میسازد که تماس تلفنی و رودررو شیو‌ه‌ها و روشهای منحصر به فردی از برقراری ارتباط را ارائه مینماید که اینترنت نمیتواند جایگزین آن گردد.علاوه بر آن، شاخصهای جمعیت شناختی شرکت کنندگان با تماس شبکه‌ایی مرتبط نمیباشد.
سرمایه مشارکتی
اینترنت مشارکت سازمانی را هم افزایش و هم تکمیل میسازد. نتایج بدست آمده اشاره به ارتباط مثبتی میان کاربرد اینترنت و مشارکت سازمانی مینماید. تأثیر فعالیتهای غیرهمزمانی ، قوی‌تر از تأثیر فعالیتهای همزمانی است. تنها شاخص جمعیت شناختی مربوط به مشارکت سازمانی آموزش بود. شخصی که از لحاظ آموزشی در سطح عالی‌تری قرار دارد، بیشترین مشارکت را داشته است، از اینرو، نتیجه دلالت بر این دارد که افرادی که از وب استفاده می کنند اغلب تمایل به مشارکت با سازمانهای بیشتری دارند.مدت زمانی را که افراد آنلاین بوده‌اند با میزان مشارکت سازمانی‌اشان مرتبط نمیباشد. اینترنت مشارکت سازمانی را تکمیل میسازد. مشارکت در سازمانهای مرتبط با کامپیوتر (کامپیوتر محور)، مشارکت در سازمانهای غیرمرتبط با کامپیوتر را تکمیل میسازد. افراد بیشتری که در سازمانها به انجام کار مشغول میباشند آف لاین بوده و بیشتر به انجام فعالیتهای مربوط به کامپیوتر مبادرت می‌نمایند.این افراد بیشتر به انجام فعالیتهای اینترنتی غیرهمزمانی و همزمانی مبادرت ورزیده و بیشتر با سازمانهای کامپیوتر محور مرتبط میباشند. با این وجود، استفاده بیش از حد (افراطی) از اینترنت با مشارکت سازمانی بالا مرتبط است.
آیا اینترنت با ارائه خط مشی جدید برای مباحثه و پیکار بر مشارکت سیاسی افراد تأثیر می‌گذارد؟
فعالیت سیاسی الگوهای مشابه الگوهای مشارکت سازمانی میتواند به عنوان مشارکت سازمانی تلقی گردد.سن تنها مشخصه جمعیت شناختی مربوط به مشارکت سیاسی میباشد.افراد 65- 40 ساله بیشتر در فعالیتهای سیاسی مربوط به مشارکت سیاسی و هم در کاربرد اینترنتی همزمانی و هم در کاربرد اینترنتی غیرهمزمانی شرکت می‌نمایند.
فقدان تأثیر زمان آن لاین اشاره بر آن دارد که اختلافات درمشارکت سیاسی نمیتواند میان استفاده کنندگان حال حاضرو پیشین اینترنت شکل گرفته باشد.افراد بیشتری در فعالیتهای سیاسی آف لاین شرکت می‌نمایند. برخلاف مشارکت سازمانی،افراد مسن‌تر کمتر درمباحثات سیاسی آن لاین شرکت می‌نمایند.آسیایی‌های آمریکایی تبار نیزبطور چشمگیری کمتر در مباحثات سیاسی مشارکت می‌نمایند
اگرچه این نتایج معارض حاکی از علیت نمیباشد اما دلالت بر آن دارد افرادی که درسازمانها و سیاست بطور آفلاین فعال میباشند،بطورآنلاین نیزفعال میباشند. علاوه برآن افرادی که بطورکلی بیشتر با اینترنت در ارتباطند بیشتر در سیاست آن هم بصورت آنلاین مشارکت می‌نمایند.
فعالیت سیاسی آنلاین به نظر بخشی از فعالیت آفلاین و مشارکت عمومی در اینترنت میباشد.
کاربرد بیش از حد اینترنت با مشارکت در امور سیاسی و سازمانی مرتبط میباشد.
تعهدات اجتماعی
اگر استفاده بیش از حد از اینترنت تماس تلفنی و رودررو را تکمیل میسازد و اگر مشارکت هرچه بیشتر در سازمانها و امور سیاسی را موجب میگردد از این رو هر دوی این پدیده‌ها باید تعهد اجتماعی بیشتر را موجب گردد. در عین حال، این موضوع مورد نظر نمیباشد.
هیچگونه انسجام و ارتباطی میان کاربرد اینترنت، تماس اجتماعی، مشارکت سیاسی و سازمانی و احساس تعهد(یا بی‌اعتنایی)در زندگی روزمره وجود ندارد.با این وجود، پیوستگیهای منفی مستحکمی میان کاربرد بیش از حد اینترنت و سه معیار سنجش تعهد به جامعه آن لاین وجود دارد.
بهمان نسبت که بیشتر آن لاین باشید، بیشتر با افراد آزاردهنده روبرو خواهید شد و بر اثر فقدان تماس چهره به چهره (رودررو) رفتارتان نسبت به آنچه که آنها بیان می‌نمایند، تصنعی‌ترخواهد بود.
دلایلمان به شرح ذیل میباشد:
1) افرادیکه مکرراً از اینترنت استفاده می‌نمایند متمایل به داشتن شبکه‌های اجتماعی آنلاین گسترده‌تر و تماس بیشتر با اعضای شبکه میباشند.
2) شبکه‌های آن لاین گسترده‌تر گرایش به داشتن تعداد بیشتری از روابط متزلزل و بی‌ثبات دارند.
3) روابط متزلزل‌تر بصورت کنشهای متقابل با برخی از اعضای شبکه به احتمال قوی‌تر نامطلوب خواهد بود.
4) روابط متزلزل‌تر به نسبت کمتری باشبکه عجین گشته است. بعبارت دیگر،اعضای شبکه محدودتر بطور مستقیم با یکدیگر ارتباط برقرار خواهند نمود.
هر اندازه که انسجام شبکه‌ایی کمتر باشد، بهمان نسبت تجهیز کنترل اجتماعی به منظور ترغیب رفتار متناسب با اجتماع دشوارتر میباشد.از اینرو تعداد زیادی از روابط متزلزل شبکه‌ایی با انسجام کمتر، احتمال رودررویی با ارتباط کامپیوتر محور نامطلوب را (ایمیل‌ها، چت و غیره) افزایش میدهد.
تجربه نمودن یک چنین ارتباط کامپیوتر محور نامطلوب تعهد به اجتماع آن لاین را سست مینماید.
بطور خلاصه استفاده بیشتر از اینترنت ممکنست منتج به شبکه‌های اجتماعی گسترده‌تربا روابط متزلزل‌تروکنش متقابل نامطلوب با برخی از ایندست روابط گردد،و نتیجه‌اش تعهد کمتر به اجتماعات آنلاین میباشد.
چگونه اینترنت ممکن است بر سرمایه اجتماعی تأثیر گذارد؟
آیا اینترنت با توجه به تماس شبکه اجتماعی، مشارکت سیاسی و سازمانی،و تعهد اجتماعی بر سرمایه اجتماعی تأثیر می‌گذارد؟
نتایج نشان میدهد که کاربرد اینترنت سرمایه شبکه‌ایی را از طریق گسترش تماس تلفنی و رودررو تکمیل میسازد. کاربران اینترنتی افراطی نه از ایمیل به عنوان یک جایگزین برای ملاقاتهای رودررو و تماسهای تلفنی استفاده می‌نمایند و نه به انجام ملاقات و تماس تلفنی می‌پردازند.
بیشترین تماس اینترنتی با افرادی میباشد که در فاصله یک ساعت از آنها زندگی می‌نمایند. افرادی که کمی بیشتر از این فاصله زمانی زندگی می‌نمایند در نهایت از تماس کمتری برخوردار میباشند.
با این وجود در اینگونه روابط از راه دور از اینترنت به نسبت بیشتری از تماس کلی‌اشان استفاده میکنند. اینترنت بویژه درحفظ روابط با دوستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. دوستان و رفقا معمولاً به عنوان دو فرد یا دو زوج روی یکدیگر اثر می‌گذارند. هنگامیکه احتمالاً خویشان و همسایگان در شبکه‌های اجتماعی منسجم بطور پراکنده‌ایی قرار گرفته‌اند.یافته‌ها و نتایج حاکی از اینست که اینترنت در راستای خط و برقراری تماس میان دوستانی که به لحاظ اجتماعی و جغرافیایی پراکنده میباشند از اهمیت چشمگیری برخوردار است.این نتایج حاکی از اینست که تأثیرات اینترنت بر تماس اجتماعی مکمل میباشد. برخلاف پیش‌بینی‌های خوش بینان و بدبینان. علاوه بر آن، نتایج نشان میدهد که کاربرد اینترنت فعالیتی یک شکل و یک پارچه نمیباشد:
افراد هنگامیکه آن لاین میباشند هم در فعالیتهای اجتماعی و هم در فعالیتهای غیراجتماعی شرکت می‌نمایند. به عبارتی دیگر اینترنت به عنوان ابرازی برای فعالیتهای انفرادی که افراد را از مشغول شدن با خویشان و مشارکت با جوامع‌اشان منع می‌کند مورد استفاده قرار می‌گیرد.به عبارت دیگر، تمامی فعالیتهای آن لاین در تعارض با کنشهای متقابل آن لاین میباشد. افراد ممکنست روزنامه بخوانند یا اطلاعاتی را جستجو نمایند صرفنظر از اینکه آن لاین این اعمال را انجام می‌دهندیا آف لاین.
زمانی راکه افراد به علت خریدآنلاین حفظ وپس‌انداز می‌نمایندممکنست درمعاشرت آفلاین باخانواده و دوستان صرف شده باشد.کاربرد اینترنت سرمایه مشارکتی را افزایش میدهد. آنها بیشتر در فعالیت سیاسی و سازمانی آن لاین مشارکت نموده و به همان نسبت بیشتر در فعالیت سیاسی و سازمانی مشارکت می‌نمایند.ما نمی‌توانیم درخصوص اینکه چگونه فعالیت اینترنتی بر مشارکت سیاسی تأثیر می‌گذارد استنباط و نتیجه‌گیری نماییم.
اگرچه تحقیقات آینده با تسلسل و توالی اتفاقی را مشخص و بررسی خواهد نمود، اثر بازخورد مثبتی را حدس زده و پیش‌بینی می‌نماییم. علاوه بر حوزه‌های آفلاین و آنلاین متمایز و صریح افراد در لحظه مشارکت در سازمانها و امورسیاسی از هرگونه ابزاری که متناسب و کارآمد میباشد استفاده می‌نمایند.افرادیکه معمولاً بصورت آفلاین مشارکت می‌نمایند از اینترنت درجهت افزایش و گسترش مشارکتشان استفاده خواهند کرد. افرادیکه معمولاً‌به صورت آن لاین مشارکت می‌نمایند هرچه بیشتر با سازمانها و امور سیاسی مشارکت خواهند نمود.
کاربرد اینترنت با تعهد به اجتماع آن لاین مرتبط میباشد. به دلیل اینکه پیوستگی و یکپارچگی به اجتماع آن لاین محدود گشته است، حدس می‌زنیم که کاربرد اینترنت بیش از حد به تجارب ناخوشایندی منتج شده است که آن نیز منتج به سطوح بی‌ارزش تعهد گشته است.نتایج حاکی از اینست که اینترنت در حال افزایش ارتباط بین فردی و مشارکت سازمانی میباشد.
با این وجود، این مشارکت و ارتباط افزایش یافته نه تنها میتواند در معرض تماس و اطلاعات بیشتر قرار گیرد، بلکه میتواند تعهد اجتماعی را نیزکاهش دهد.حتی قبل از ظهور اینترنت، حرکتی از جوامع که به لحاظ اجتماعی اداره می‌گردند به سمت جوامع فردی پراکنده وجود داشته است.
اینترنت ، هم خوب ، هم بد
اگرچه آغاز کار اینترنت به سال های ۱۹۶۰ برمی گردد، ولی شهرت و موفقیت اینترنت از سال ۱۹۹۴ گسترش یافت. امروزه میلیون ها نفر در سراسر جهان روزانه از اینترنت استفاده می کنند تا احتیاجات خود از قبیل سرگرمی، تجارت، یادگیری، تحقیقات و ارتباط با دیگران را برطرف کنند. این در حالی است که نیازی نیست تا یک نابغه رایانه باشید تا از اینترنت استفاده کنید بلکه با داشتن یک مهارت مقدماتی در مورد رایانه و راه اندازی آن می توانید از اینترنت استفاده کنید. این مهارت به سن و جنس هم ارتباطی ندارد و از سه – چهار سالگی تا ۱۰۰ سالگی و بیشتر را شامل می شود. تاثیر و پیامدهای مثبت و منفی اینترنت به عنوان یک پدیده نو در اجتماعات انسانی در حال گسترش است. هر روز از سوی صاحب نظران و رسانه ها نقش مثبت اینترنت در توسعه اقتصادی و نقش منفی آن در توسعه فرهنگی برجسته سازی و برای بهبود آثار مثبت و کاهش پیامدهای منفی اینترنت، نظرات و پیشنهادات فراوانی ارائه می شود. در سطح کلان اینترنت در بعد اقتصادی، تجارت الکترونیک، در بعد سیاسی، کاهش اقتدار دولت ها، در بعد اجتماعی، کاهش هزینه های حمل و نقل و در بعد فرهنگی تسلط زبان انگلیسی و ارتقا سطح فرهنگ هایی خاص را در پی داشته است. همچنین نقش اینترنت بر امنیت ملی جوامع در سطح کلان بر روند ارتباطی سازمان ها با مشتریان و بر روابط خانوادگی به طور مؤثر در حال توسعه است. با این حال اینترنت در خانواده های مختلف کارکردهای مختلفی از جمله احیاکنندگی، بهبودبخشی، تخریبی و نابودکنندگی داشته است.
اینترنت و گفت وگوهای خانوادگی
بدون شک از اوایل قرن بیستم با توسعه رسانه های جمعی، میزان ارتباطات میان فردی کاهش یافته است. در سازمان ها، در اجتماعات فامیلی و در خانواده ها، افراد کمتر گفت وگو می کنند، یا این که تمایل به گفت وگو در بین انسان ها کم شده است. اینترنت نقش گفت وگو را کم رنگ تر کرده و زنگ خطرات جدی را برای ارتباطات انسانی به صدا درآورده است. این روزها در برخی جوامع هر یک از اعضای خانواده وقتی از محل کار به کانون گرم خانواده برمی گردند به اتاق خود رفته و سرگرم کار با رایانه خود و اینترنت می شوند. حتی چای، شام و صبحانه خود را روی میز رایانه می خورند. کاهش یا به مفهومی دیگر نبود گفت وگوهای خانوادگی به طور حتم پس از مدتی میزان شناخت افراد خانواده را از یکدیگر و میزان اعتماد اعضای خانواده به یکدیگر را کم می کند و این نتایجی منفی را در پی خواهد داشت. از طرفی این فعالیت اعضای خانواده پس از مدتی به گوشه گیری بخصوص نوجوانان می انجامد و رغبت به زندگی اجتماعی و تعامل خانوادگی را کاهش می دهد.
اینترنت و موضوع اخلاق
یکی از مسائل مطرح شده از سوی مخالفان اینترنت، توسعه تصاویر خلاف عفت عمومی یا حداقل امکان دسترسی آسان و فوری به این تصاویر است. از طرفی اینترنت این فرصت را مهیا کرده است که افراد به راحتی «حق مؤلفان» را زیر پا بگذارند و آشکارا از سایت ها و وبلاگ های دیگران دزدی کنند که توسعه آن می تواند روحیه تجاوز به حقوق دیگران را افزایش دهد.
اعتیاد اینترنتی
یکی از تبعات کار با اینترنت، جاذبه و گرایش مستمر به سیر و گردش در آن از سوی استفاده کنندگان از آن است که پس از مدتی افراد را به شدت به خود وابسته می کند تا حدی که برای برخی افراد، اعتیاد اینترنتی می آورد و زندگی بدون آن برای آنان غیرممکن می شود. لذا افراد باید حد و مرز استفاده از اینترنت را مشخص کنند. والدین در این زمینه مسئولیتی جدی برای تعیین زمان و مدت استفاده فرزندان به عهده دارند.
احتیاط اینترنتی
خانواده ها همچنین باید فرزندان خود را از این موضوع آگاه کنند که اسرار، محتوا و تصاویر شخصی خانواده، مختص خانواده است و مصرف عمومی ندارد. فرزندان باید آگاه شوند که تمامی محتوا و مطالب اینترنت قابل اعتماد نیست و مورد استفاده عمومی ندارد. فرزندان باید بیاموزند که حریم شخصی و حریم خانوادگی حرمت دارد و خودگشودگی غیرمحتاطانه می تواند لطماتی جدی به زندگی خانوادگی بزند. همچنین ورود به سایت های ناشناخته امکان ویروسی شدن نرم افزارهای رایانه یا حتی صدمه خوردن سخت افزارها و زیان اقتصادی را نیز در پی دارد. با برشمردن برخی از مسائل مرتبط با خانواده ها و اینترنت، گام اول، آگاهی والدین از چگونگی استفاده ازاطلاعات اینترنت است و این آگاهی روند بهره مندی از اینترنت را بهبود خواهد بخشید.
نتیجه گیری
مردم اکنون روز، هفته و ماه را در شکلی از روابط با مجموعه‌های متغیر از اعضای شبکه که به دقت تعیین گشته است، سپری می‌نمایند.دانستن اینکه افراد از اینترنت برای بیش از دو ساعت استفاده نموده‌اند یا برای سه ساعت در روز آن لاین بوده‌اند، تصویر شفافی از فعالیتهایی را که آنها انجام داده‌اند ارائه نمی‌کند.تجزیه و تحلیل معطوف به آینده مستلزم بررسی جزئیات بیشتر تأثیرات اینترنت و تمرکز بر انواع فعالیتهای انجام شده در زمان آن لاین و شرح و توصیف اینست که چگونه این فعالیتها با پیچیدگی زندگی روزمره هماهنگ و تناسب دارند.بطور کلی، فعالیتها به دو دسته به شرح ذیل تقسیم‌بندی میگردد:
الف) فعالیتهای اجتماعی،نظیر ایمیل و چت که کنشهای متقابل را افزایش میدهد.
ب) فعالیتهای غیراجتماعی نظیر بازدید وب‌ها و خواندن اخبار.
هنگامی که اینترنت افراد را درگیر فعالیتهای غیراجتماعی میسازد، از اینرو،بیش از تلویزیون، میتواند افراد را از اجتماع، مشارکت سیاسی و سازمانی و زندگی روزمره باز دارد.در مقابل هنگامیکه افراد از اینترنت در جهت ارتباط وهماهنگی با دوستان،خویشاوندان و سازمانهای ـ دور و نزدیک ـ استفاده می‌نمایند، از این رو ابزاری در راستای ایجاد و حفظ سرمایه اجتماعی میباشد. تحقیقاتمان نشان داده است که هیچگونه تأثیرات جداگانه‌ایی وجود ندارد.در این عصر که اجتماع به لحاظ فضایی تفکیک یافته است، اینترنت نیازهای تماس بین فردی مضاعفی را تأمین مینماید که تماس تلفنی و رودررو (شخصی) را تکمیل میسازد. در دوره و زمان مشارکت سازمانی رو به کاهش، اینترنت ابزارهایی برای آن دسته از افراد ارائه مینماید که معمولاً با افزایش مشارکتشان درگیر گشته‌اند. با این وجود زمانی که فردگرایی شبکه‌ایی انسجام اجتماعی گروه را کاهش میدهد، مشارکت گسترده و جامع با اینترنت ظاهراً مشارکت کنندگان را در معرض موقعیت‌هایی قرار میدهد که حس اجتماع آن لاین‌اشان را تضعیف میسازد.این روند حاکی از اینست که بررسی کاربرد اینترنت در آینده، ممکنست آنچه را که بر کیفیت و کمیت کنش متقابل اجتماعی آن لاین تأثیر می‌گذارد مشخص و تعیین سازد.
منابع
– جامعه شناسی جوانان ایران، (1386)، تألیف محمد سعید ذکایی، انتشارات آگه، تهران
– اثر بازیهای ویدئویی و رایانه بر کودکان، (1387)، تألیف بری گانتر، ترجمه سید حسن پور عابدی نایینی ، انتشارات جوانه رشد، تهران
– بررسی تاثیر اینترنت بر ارزش‌های خانواده در بین دانش‌آموزان دبیرستانی مشهد، (1383)، هما زنجانی زاده و علی محمد جوادی، مقاله پژوهشی، مجله جامعه شناسی ایران، دوره ششم، شماره 2
– اعتیاد مدرن، عوارض و راهکارهای پیشگیری از آن (1386)، مقاله، از سایت
www. Salamat Iran Healers parastari . com
– اعتیاد مجازی، (1386)، ماهنامه سیاحت غرب، شماره هجدهم
– اینترنت و اجتماعwww . IctIr – net /
